ภาวะ Respiratory acidosis

ในแต่ละวัน กระบวนการเผาผลาญในร่างกายผลิตกรดในรูปของไฮโดรเจนไอออน (H⁺), แอมโมเนียมไอออน (NH₄⁺), กรดแลคติก, กรดคีโต ฯลฯ รวมประมาณ 13,000–20,000 mol ต่อวัน อย่างไรก็ตาม ร่างกายมีระบบควบคุมสมดุลกรด–ด่างที่ทำงานอย่างมีประสิทธิภาพดังรูป ทางด้านไตทำหน้าที่ดูดกลับหรือขับออกทั้งไฮโดรเจนไอออนและไบคาร์บอเนต ส่วนในกระแสเลือด H⁺ และ HCO₃^- สามารถรวมตัวเป็นกรดคาร์บอนิกและแตกตัวเป็นน้ำและคาร์บอนไดออกไซด์ ซึ่งปอดจะขับออกผ่านการหายใจ สมดุลนี้สามารถเปลี่ยนกลับไปกลับมาได้เพื่อรักษาความเป็นกรด–ด่างให้คงที่

นอกจากไตและปอดแล้ว ยังมีบัฟเฟอร์อื่นในร่างกาย เช่น โปรตีน ฮีโมโกลบิน แอมโมเนีย ฟอสเฟต ซัลเฟต รวมถึงสารน้ำภายใน–ภายนอกเซลล์ที่ช่วยประคองค่า pH

ภาวะปกติ pH ของร่างกายอยู่ที่ 7.35–7.45 โดยคำนวณจาก pH = 6.1 + log₁₀[HCO₃ / (0.03 × PaCO₂)]
ระดับไบคาร์บอเนตปกติประมาณ 22–26 mEq/L ส่วน PaCO₂ อยู่ที่ 35–45 mmHg

นิยามและสาเหตุ

ภาวะ Respiratory acidosis คือภาวะที่เลือดเป็นกรดจากการคั่งของคาร์บอนไดออกไซด์ (PaCO₂ > 45 mmHg) หรือที่เรียกว่า Hypercapnia โดยแบ่งสาเหตุออกเป็น 3 กลไกหลัก

1. ระบบหายใจทำงานผิดปกติ เช่น
• ศูนย์ควบคุมการหายใจในสมองถูกกดจากก้อนในสมอง บาดเจ็บที่ศีรษะ หรือยากดการหายใจ
• โรคหรือความผิดปกติของทรวงอก–ปอด เช่น ทรวงอกผิดรูป ปอดบวม น้ำท่วมปอด ปอดแตก หรือภาวะหยุดหายใจขณะหลับ
• ทางเดินหายใจตีบหรืออุดตัน เช่น หอบหืด หรือสำลักสิ่งแปลกปลอม
• กล้ามเนื้ออ่อนแรงจนไม่สามารถหายใจได้เพียงพอ
• เครื่องช่วยหายใจตั้งค่าต่ำเกินไป
2. ร่างกายผลิตคาร์บอนไดออกไซด์มากผิดปกติ พบในภาวะต่าง ๆ เช่น
• ภาวะอุณหภูมิสูงรุนแรง (Malignant hyperthermia)
• ภาวะไทรอยด์เป็นพิษรุนแรง (Thyroid storm)
• เนื้องอกต่อมหมวกไตชนิด Pheochromocytoma
• ภาวะติดเชื้อในกระแสเลือดช่วงแรก
• ตับวาย
3. สูดอากาศที่มีคาร์บอนไดออกไซด์สูงกว่าปกติ เช่น นอนคลุมโปง หายใจในถุง อยู่ในห้องอับไม่ระบายอากาศ หรืออยู่ในบรรยากาศที่มี CO₂ สูง

ผลของภาวะ Respiratory acidosis

ร่างกายมีการปรับตัวอย่างต่อเนื่อง การเปลี่ยนแปลงจึงแบ่งเป็น 2 ระยะ

ช่วง 1-3 วันแรก (Acute respiratory acidosis)

คาร์บอนไดออกไซด์ละลายในไขมันได้ดี จึงซึมผ่านเยื่อหุ้มเซลล์และกดกระบวนการเมตาบอลิซึมภายในเซลล์ได้ ศูนย์การหายใจในสมองและ peripheral chemoreceptors (ถ้าไม่ถูกกด) จะกระตุ้นให้หายใจเร็วขึ้นเพื่อขับ CO₂ ส่วนหัวใจเต้นเร็วขึ้นและหลอดเลือดส่วนปลายขยายตัว ทำให้เลือดไปเลี้ยงสมองเพิ่มขึ้น ความดันในกะโหลกจึงอาจสูงขึ้น ทำให้เกิดอาการปวดศีรษะ มึนงง สับสน หรือหมดสติ

ช่วงแรกมักพบภาวะขาดออกซิเจนร่วมด้วย ทำให้มีอาการซึมลง หายใจเร็ว หัวใจเต้นเร็ว และความดันโลหิตลด

เลือดเป็นกรดจะทำให้ระดับ ionized calcium เพิ่มขึ้นเล็กน้อย และทำให้โพแทสเซียมเคลื่อนจากในเซลล์ออกสู่เลือด ทำให้ระดับโพแทสเซียมสูงขึ้นเล็กน้อยเช่นกัน

ช่วงหลัง 3 วัน (Chronic respiratory acidosis)

ไตจะเพิ่มการดูดกลับ HCO₃^- และขับ H⁺ ออก ทำให้ระดับไบคาร์บอเนตสูงขึ้น และค่า pH ค่อย ๆ กลับสู่ปกติ (เห็นผลชัดที่สุดในวันที่ 3–5)

การขับ H⁺ ทำให้ไตต้องดูด Na⁺ กลับ แต่ไม่ดูด Cl^- ตามมา จึงทำให้ระดับคลอไรด์ในเลือดลดลง

เพื่อขับ H⁺ อย่างเพียงพอ ไตสร้างแอมโมเนีย (NH₃) เพิ่มขึ้น ซึ่งจะรวมกับ H⁺ กลายเป็น NH₄Cl หากตรวจปัสสาวะจะพบ NH₄Cl สูงขึ้น

หากการหายใจกลับมาปกติเร็ว ไตอาจยังคงดูด HCO₃^- อยู่ ทำให้เกิด “Post hypercapnic alkalosis” ชั่วคราว แต่ร่างกายจะค่อย ๆ ปรับจนกลับสู่สมดุลเอง

แนวทางการวินิจฉัย

การวินิจฉัยทำโดยตรวจ Arterial blood gas ซึ่งพบว่า pH < 7.35 และ PaCO₂ > 45 mmHg

การแยกระหว่าง Acute และ Chronic respiratory acidosis ทำได้จากการดูการเปลี่ยนแปลงของ pH และ HCO₃ โดยไม่ต้องอาศัยประวัติเสมอไป

ในภาวะ Acute respiratory acidosis: PaCO₂ เพิ่มขึ้นทุก 10 mmHg → pH ลดลง 0.08 และ HCO₃ เพิ่มขึ้น 1 mEq/L

ในภาวะ Chronic respiratory acidosis: PaCO₂ เพิ่มขึ้นทุก 10 mmHg → pH ลดลง 0.03 และ HCO₃ เพิ่มขึ้น 3.5 mEq/L หากภาวะ respiratory acidosis หายไป ประมาณ 1 สัปดาห์ pH ในเลือดจะกลับมาเป็นปกติ (ยกเว้นไตมีปัญหา)

การเอกซเรย์ทรวงอกและการคำนวณ A-a gradient จาก arterial blood gas จะช่วยแยกสาเหตุจากปอดออกจากสาเหตุอื่น ๆ

หากผู้ป่วยหมดสติและสงสัยโรคทางสมอง เช่น รูม่านตาไม่เท่ากัน ตอบสนองต่อแสงผิดปกติ หรือมีอาการชัก–อ่อนแรงครึ่งซีก ควรตรวจเอกซเรย์คอมพิวเตอร์สมองเพิ่มเติม

แนวทางการรักษา

Respiratory acidosis เป็นภาวะฉุกเฉิน ต้องช่วยให้การหายใจเพียงพอเป็นอันดับแรก เช่น ให้ออกซิเจน ใส่ท่อช่วยหายใจ หรือให้ยาขยายหลอดลม หากมีหลอดลมตีบ ในผู้ป่วยหมดสติหรือความดันต่ำควรให้สารน้ำพยุงความดัน เมื่ออาการคงที่แล้วจึงซักประวัติและค้นหาสาเหตุเพื่อแก้ไขอย่างตรงจุด

สรุป

Respiratory acidosis คือภาวะเลือดเป็นกรดจากการคั่งของคาร์บอนไดออกไซด์ เกิดได้จากปัญหาระบบหายใจ การผลิต CO₂ มากผิดปกติ หรือการสูดอากาศที่มี CO₂ สูง ร่างกายตอบสนองต่างกันในระยะเฉียบพลันและเรื้อรัง โดยปอดและไตมีบทบาทสำคัญในการรักษาสมดุลกรด–ด่าง การตรวจ ABG เป็นหัวใจของการวินิจฉัย ส่วนการรักษาเน้นการช่วยหายใจให้เพียงพอและค้นหาสาเหตุร่วมด้วย เพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อนและฟื้นฟูสมดุลของร่างกายให้กลับสู่ภาวะปกติ

บรรณานุกรม

1. Christ Nickson. 2020. "Respiratory Acidosis." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา Life in the Fastlane. (7 ธันวาคม 2568).
2. "Respiratory Acidosis." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา Wikipedia. (7 ธันวาคม 2568).
3. Shivani Patel and Sandeep Sharma. 2020. "Respiratory Acidosis." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา StatPearls [Internet] (7 ธันวาคม 2568).
4. Nazir A Lone. 2020. "Respiratory Acidosis." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา Medscape. (7 ธันวาคม 2568).
5. James L. Lewis, III. 2020. "Respiratory Acidosis." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา MSD Manual. (7 ธันวาคม 2568).
6. Brandon Peters. 2020. "An Overview of Respiratory Acidosis." [ระบบออนไลน์]. แหล่งที่มา Verywellhealth.com. (7 ธันวาคม 2568).