โรคต่อมใต้สมองไม่ทำงาน (Hypopituitarism)
โรคต่อมใต้สมองไม่ทำงาน (Hypopituitarism) คือภาวะที่ต่อมใต้สมอง (Pituitary gland) ไม่สามารถสร้างหรือหลั่งฮอร์โมนได้เพียงพอต่อความต้องการของร่างกาย ซึ่งส่งผลให้การทำงานของต่อมไร้ท่ออื่น ๆ เช่น ต่อมไทรอยด์ ต่อมหมวกไต และต่อมเพศ ผิดปกติไปด้วย ภาวะนี้อาจเกิดขึ้นเฉียบพลันหรือค่อยเป็นค่อยไปก็ได้
โรคต่อมใต้สมองไม่ทำงานเป็นโรคที่พบไม่บ่อย โดยมีอุบัติการณ์ประมาณ 45-50 รายต่อประชากรหนึ่งล้านคน พบได้ในทุกเพศทุกวัย แต่พบมากในผู้ใหญ่ช่วงอายุ 40–60 ปี และพบในผู้หญิงมากกว่าผู้ชาย โดยเฉพาะกรณีที่เกิดจากภาวะ Sheehan’s syndrome ซึ่งเกิดหลังการคลอดบุตร
ชนิดของโรคตามสาเหตุ
- ชนิดไม่ทราบสาเหตุ (Idiopathic hypopituitarism) — ไม่พบสาเหตุที่ชัดเจน อาจเกี่ยวข้องกับความผิดปกติทางพันธุกรรมหรือการเสื่อมของต่อมใต้สมองโดยไม่ทราบสาเหตุ
- Sheehan’s syndrome — เกิดจากการขาดเลือดไปเลี้ยงต่อมใต้สมองส่วนหน้า ภายหลังการตกเลือดอย่างรุนแรงในช่วงหลังคลอด ทำให้เกิดการตายของเซลล์ในต่อมใต้สมอง
- ชนิดอื่น ๆ — เกิดจากเนื้องอกของต่อมใต้สมอง การฉายรังสี การติดเชื้อ การบาดเจ็บที่ศีรษะ หรือโรคอักเสบของระบบประสาทส่วนกลาง เช่น Sarcoidosis, Langerhans cell histiocytosis
อาการและอาการแสดง
อาการขึ้นอยู่กับว่าฮอร์โมนชนิดใดบ้างที่ขาด และมักค่อย ๆ แสดงออกอย่างช้า ๆ
- ฮอร์โมนการเจริญเติบโต (GH): เหนื่อยง่าย มวลกล้ามเนื้อลดลง มีไขมันสะสมมากขึ้น
- ฮอร์โมนกระตุ้นต่อมไทรอยด์ (TSH): อาการของภาวะไทรอยด์ทำงานต่ำ เช่น อ่อนเพลีย หนาวง่าย น้ำหนักเพิ่ม
- ฮอร์โมนกระตุ้นต่อมหมวกไต (ACTH): ความดันโลหิตต่ำ อ่อนแรง น้ำตาลในเลือดต่ำ
- ฮอร์โมนเพศ (LH, FSH): ประจำเดือนขาด หรือลดความต้องการทางเพศ
- ฮอร์โมนหลั่งน้ำนม (Prolactin): หลังคลอดไม่สามารถหลั่งน้ำนมได้ (โดยเฉพาะใน Sheehan’s syndrome)
การวินิจฉัย
การวินิจฉัยอาศัยทั้งการตรวจทางห้องปฏิบัติการและการตรวจภาพรังสีสมอง โดยเฉพาะ MRI เพื่อดูโครงสร้างของต่อมใต้สมอง
- การตรวจเลือด: วัดระดับฮอร์โมนที่หลั่งจากต่อมใต้สมอง เช่น TSH, ACTH, LH, FSH, GH และฮอร์โมนจากอวัยวะปลายทาง (thyroid hormone, cortisol, sex hormone)
- การทดสอบกระตุ้น (stimulation test): เช่น Insulin tolerance test หรือ ACTH stimulation test เพื่อดูการตอบสนองของต่อมต่อการกระตุ้น
- การตรวจภาพ MRI สมอง: ใช้ตรวจหาความผิดปกติ เช่น เนื้องอก การขาดเลือด หรือการฝ่อของต่อมใต้สมอง
การวินิจฉัยแยกโรค
| โรค |
ลักษณะสำคัญ |
ผลการตรวจทางห้องปฏิบัติการ |
| Hypopituitarism |
ขาดฮอร์โมนจากต่อมใต้สมองหลายชนิด |
ฮอร์โมนจาก pituitary ต่ำ และฮอร์โมนปลายทางต่ำ |
| Primary hypothyroidism |
ต่อมไทรอยด์ทำงานผิดปกติ |
TSH สูง, T4 ต่ำ |
| Adrenal insufficiency (primary) |
ต่อมหมวกไตเสื่อม |
ACTH สูง, cortisol ต่ำ |
| Chronic systemic illness |
โรคเรื้อรังทั่วร่างกาย |
ระดับฮอร์โมนอาจปกติหรือเปลี่ยนแปลงเล็กน้อย |
การรักษา
การรักษาขึ้นอยู่กับว่าผู้ป่วยมีอาการหรือไม่ และมีภาวะพร่องฮอร์โมนหรือไม่
- การรักษาสาเหตุ: เช่น การผ่าตัดเอาเนื้องอกออก การรักษาการติดเชื้อ หรือภาวะขาดเลือด
- การให้ฮอร์โมนทดแทน: เป็นการรักษาหลัก โดยจะให้ตามฮอร์โมนที่ขาด ได้แก่
- Hydrocortisone หรือ prednisolone (ทดแทน ACTH)
- Levothyroxine (ทดแทน TSH)
- Sex hormone (ทดแทน LH/FSH)
- Growth hormone (ทดแทน GH ในบางราย)
- การติดตามผล: ต้องตรวจระดับฮอร์โมนอย่างสม่ำเสมอและปรับขนาดยาให้เหมาะสม
พยากรณ์โรค
หากได้รับการรักษาทดแทนฮอร์โมนอย่างเหมาะสมและสม่ำเสมอ ผู้ป่วยสามารถมีชีวิตปกติได้ใกล้เคียงกับคนทั่วไป แต่หากไม่ได้รับการรักษาอาจเกิดภาวะแทรกซ้อน เช่น ภาวะ adrenal crisis หรือ hypothyroid coma ซึ่งเป็นอันตรายถึงชีวิตได้
การป้องกัน
- ป้องกันการตกเลือดอย่างรุนแรงระหว่างและหลังคลอด เพื่อป้องกัน Sheehan’s syndrome
- เฝ้าระวังการฉายรังสีหรือการผ่าตัดบริเวณสมอง
- ตรวจสุขภาพต่อมไร้ท่ออย่างสม่ำเสมอในผู้ที่มีอาการสงสัย
สรุป
โรคต่อมใต้สมองไม่ทำงาน (Hypopituitarism) เป็นภาวะที่ต่อมใต้สมองสร้างฮอร์โมนไม่เพียงพอ ซึ่งอาจเกิดจากเนื้องอก ภาวะขาดเลือด การฉายรังสี หรือโรคอักเสบ การวินิจฉัยต้องอาศัยการตรวจเลือดและ MRI สมอง การรักษาหลักคือการให้ฮอร์โมนทดแทนตามที่ขาด หากดูแลรักษาอย่างถูกต้อง ผู้ป่วยสามารถมีคุณภาพชีวิตที่ดีและยืนยาวได้ใกล้เคียงคนปกติ